ज्वालामुखी हिंगलाज माता — अमरावती पासून पाकिस्तानातील बलूचिस्तानपर्यंत श्रद्धेचा सेतु

नवरात्रीच्या पवित्र काळात देवीच्या चरणी मन समर्पित करणे ही प्रत्येक भक्तासाठी आशीर्वाद घेण्याची वेळ असते. नवरात्र म्हणजे आदिशक्ती देवीची उपासना व उर्जेचा सण. सनातन धर्मातील पौराणिक कथा साहित्य मध्ये आदिशक्तीच्या ५१ शक्तीपिठांचा उल्लेख आपल्याला पहावयास किंवा वाचण्यास मिळतो. ही सर्व शक्तीपीठ वेगवेगळ्या ठिकाणी असून प्रत्येक शक्तीपिथांची आपली एक वेगळी ओळख आहे व आपली एक वेगळी कथा व महात्म्य आहे. पण काय तुम्हाला माहित आहे का ह्या शक्तीपीठ पैकी एक शक्तीपीठ थेट पाकिस्तनातील बलुचिस्तान क्षेत्रात आहे व ज्याचा संबंध आपल्या  महाराष्ट्रातील अमरावतीतील हिंगलासपूर (Hinglaj Mata Mandir Amravati) येथील मंदिराशी जुळतो. चला तर मग जाणून घेऊयात ह्या मंदिराबद्दल,

आपण  जाणून घेत आहोत अमरावती जिल्ह्यातील ऐतिहासिक ज्वालामुखी हिंगलाज (हिंगलासपूर) या देवीस्थानाबद्दल आणि त्याच्या पाकिस्तानमधील प्रसिद्ध हिंगलाज माता (हिंगलाज/Hinglaj) या शाक्तिपीठाशी असलेल्या आध्यात्मिक संबंधाबद्दल.  ह्या मंदिरांचा संबंध केवळ भौगोलिक नाही तर तो श्रद्धा, इतिहास आणि संस्कृतीचा आहे.

ह्या मंदिरातील देवी म्हणजेच हिंगलाज मातेचे मूळ हे पाकिस्तान येथील बलुचिस्तान प्रदेशातील हिंगोल पर्वत रांगेतील आहे. हे ठिकाण दुर्गम असून तेथे श्री हिंगलाज मातेची पूजा अर्चना व सेवा करणारा मातेचा खरा भक्त कोणी नव्हता. चिंताक्रांत असलेल्या हिंगलाज मातेला ब्रम्हदेवांनी सांगितल्यानुसार वऱ्हाड प्रांतातील अकोली येथे माता आल्याचे सांगितले जाते. त्याकाळी तेथे घनदाट असे जंगल होते. ह्या जंगलात श्री अमृतगिर महाराज मा हिंगलाज देवीची तपस्या करत होते. हिंगलाज देवी अमृतगिर महाराज यांना प्रसन्न झाली व सोबतच चिमणाजी महाराज यांना सुधा आपला भक्त करून घेतले. नंतर हिंगलाज माता चिमणाजी यांच्या मुळगावी त्यांच्या आग्रहास्तव येऊन गेली. त्याकाळी गावाजवळ असलेल्या अरण्यात श्री अमृतगिर महाराज व चिमणाजी महाराज यांनी मा हिंगलाज देवीची स्थापना केली. मंदिराच्या संरक्षणासाठी भव्य असे भुईकोट सारखे बांधकाम करण्यात आले. स्थानिक लोक व इतिहासकारांच्या मते येथील मंदिर व भुईकोट तेराव्या शतकाच्या सुरुवातीला बांधला गेला असावा. हिंगलाज देवीच्या नावावरून या गावाचे नाव पुढे हिंगलासपूर असे पडले आहे.

अमरावतीतील ज्वालामुखी हिंगलाज (Hinglaj Mata Mandir Amravati) — स्थान, इतिहास आणि भक्तिभाव

अमरावती जिल्ह्यातील नंदगाव (खंडेश्वर) तालुक्यातील हिंगलासपूर या स्थानावर स्थित ज्वालामुखी हिंगलाजदेवीचे मंदिर स्थानिक पातळीवर अत्यंत पूजनीय आहे. या देवीस्थानाची इतिहासाची पंक्ती स्थानिक समजुतीनुसार आणि स्थानिक व्यावहारिक नोंदींनुसार प्राचीन आहे.  बरेच स्थानिक लोक व  इतिहासा बद्दलचे अभ्यासक हे मंदिर तेराव्या शतकाशी जोडतात आणि येथे असलेले प्राचीन देवालय व परकोटे या मंदिराच्या ऐतिहासिकत्वाचे संकेत देतात. नवरात्रीदरम्यान आणि विशेषतः उपक्रमांच्या काळात येथे भक्तांचे जत्रासारखे आगमन होते.

मंदिरामध्ये देवीची मूर्ती, ज्वालामुखीशी निगडीत उपासना पद्धती आणि स्थानिक परंपरा यांचा समन्वय आढळतो. स्थानिक लोककथा व कुटुंबाच्या कुलदेवीच्या आकारात असलेल्या श्रद्धेने येथे दीर्घकाळापासून भक्तिप्रवाहित झाले आहे. ग्रामीण भागातील उत्सव, वेगवेगळ्हया काळानुसार होणाऱ्या विधी आणि स्थानिक पुजाऱ्यांची परंपरा ही या देवस्थानाची ओळख आहे.

बलूचिस्तानमधील मूळ हिंगलाज माता — शक्तिपीठ, गुफा मंदिर आणि वार्षिक यात्रा

पाकिस्तानच्या बलूचिस्तानमधील हिंगलाज (Hinglaj) हे स्थान हिंदू परंपरेतील एक महत्त्वाचे शाक्तिपीठ म्हणून ओळखले जाते. हे गुफासारखे मंदिर हिंगोल राष्ट्रीय उद्यानाच्या आत, हिमालयाच्या  प्रदेशानुसार वाळवंटी पर्वतीय भागात स्थित आहे. पौराणिक मान्यतेनुसार, देवी सतीच्या शरीरातील एक भाग येथे पडल्यामुळे हे स्थान शक्तिपीठ म्हणून उदयास आले आहे. येथे दर वसंत ऋतुच्या काळात आयोजित होणारी चार दिवसांची तिर्थ यात्रा (हिंगलाज यात्रा) ही हजारो भक्तांना आकर्षित करते. मंदिराभोवतीच चंद्रगुप (Chandragup) नावाचा एक पाण्याचा/सांड्याचा ज्वालामुखी (mud volcano) आहे; यात्रेच्या मार्गात भक्त त्याला पवित्र मानून विविध विधी करतात.

हिंगलाज मातेच्या तीर्थयात्रेत भक्त पारंपरिक विधी करतात.  ज्वालामुखीच्या तोरावर नारळ टाकणे, Hingol नदीत स्नान करणे, पवित्र कुंडांना नमन करणे आणि गुफेच्या आत देवीच्या मंदिरात जाण्यासाठी विविध तपश्चर्या करणे या प्रवासाचा भाग आहेत. या यात्रेमुळे स्थानिक भागावर सांस्कृतिक व आर्थिक परिणामही दिसतो. आंतरराष्ट्रीय व राष्ट्रीय राजकीय परिस्थितीमुळे परदेशातील भक्तांसाठी प्रत्यक्ष भेटीला अडथळे येतात, परंतु स्थानिक व प्रादेशिक भक्तगण दरवर्षी या यात्रेला मोठ्या संख्येत येतात.

अमरावतीचे व पाकिस्तानी हिंगलाजमधील नातं — श्रद्धेचा अनुभव आणि ऐतिहासिक दुवा

हिंदू परंपरेत देवीच्या विविध रूपांना स्थानिक पातळीवर स्वीकारले जाते. बलूचिस्तानमधील हिंगलाज हे मूळ शाक्तिपीठ मानले जाते आणि भारतात विविध प्रदेशांत त्याचे अवतार किंवा त्याच्या नामाने असलेली देवस्थाने अस्तित्वात आहेत.  गुजरात, राजस्थान, मध्यप्रदेश आणि विदर्भातले काही प्राचीन मंदिरे त्यात येतात. अमरावतीतील ज्वालामुखी हिंगलाज (हिंगलासपूर) हेही स्थानिक श्रद्धेच्या दृष्टीने त्या मूळ शक्तिपीठाशी जोडले जाते; हे ‘मूळापासून आलेला’ किंवा ‘मूळाचे स्वरूप स्थानिक पातळीवर प्रसारित झालेले’ असे समजले जाते. या संबंधामुळे स्थानिक भक्तांना बलुचिस्तानातील हिंगलाजची आठवण कायम राहते आणि ते त्यांच्या देवस्थळाला शाक्तिपीठाशी जोडतात.

या नात्याचे महत्त्व फक्त धार्मिक नसून सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक आहे.  विभाजनपूर्व काळातील लोकसंस्कृती, व्यापार-परंपरा आणि तीर्थप्रवेशांनी बनवलेली श्रद्धा या सर्वांनी एक स्थानिक जोड तयार केला आहे. अमरावतीतील मंदिर हे त्या मोठ्या परंपरेचे अवलंबन आणि स्थानिक पद्धतीचे संरक्षण करीत आहे.

चित्रपटांमधील उल्लेख

हिंगलाजच्या मातेचा महात्मेयाचा उल्लेख हा केवळ पुराणकथा किंवा यात्रांपुरताच मर्यादित नाही.  आधुनिक कथानकातही त्याचा उल्लेख आढळतो. उदाहरणार्थ, २०१३ मधील तेलुगु सिनेमा “Sahasam”  जो हिंदी भाषेत “Jackpot” नावाने प्रदर्शित झाला आहे, त्या मध्ये  पाकिस्तानातील हिंगलाज मातेचा मंदिराला कथानकामध्ये महत्त्वपूर्ण पार्श्वभूमी म्हणून वापरले गेले आहे; चित्रपटात पात्राचा उद्देश किंवा यात्रा हिंगलाज मातेशी जोडली जाते. अशा प्रकारच्या उल्लेखांमुळे हिंगलाज मातेची जनजागृती आणि समकालीन लोकसंस्कृतीत त्याचे स्थान अधिक दृढ होते.

श्रद्धा, अनुभव आणि नवरात्रीतील महत्त्व

नवरात्रीच्या दिवशी देवीच्या विविध रूपांची उपासना केल्याप्रमाणे येथे देखील भक्त नम्र मनाने उपासणा करतात. अमरावतीतील ज्वालामुखी हिंगलाजमध्ये नवरात्रीत विशेष पूजा, आरती, भजनमंडळे व प्रसाद वितरण होते; लोककथांमधील चमत्कारे आणि आईच्या कृपेच्या अनुभवाचे किस्से स्थानिक भक्तांमध्ये पिढ्यान्पिढ्या सांगितले जातात. बलूचिस्तानमधील मूळ मंदिरातही नवरात्री व तिच्या आसपासच्या काळात यात्रेचे आयोजन होते आणि तेथेही भक्तांच्या मनात श्रद्धेचा जिवंत प्रवाह दिसतो. या दोन ठिकाणी भक्तांचा एकच भाव — “देवीची कृपा सर्वत्र” — अनुभवला जातो.

हिंगलाज माता अमरावतीतील ज्वालामुखी स्वरूपात असो वा बलूचिस्तानच्या गुफेतील मूळ शक्तिपीठात, श्रद्धा आणि भक्तीचा दैवी बंध हेच महत्त्वाचे आहे. सीमारेषा आणि राजकीय वेगळेपण असूनही, देवीची पूजा आणि तिची महिमा लोकांना जोडते; स्थानिक व परदेशी, हिंदू आणि स्थानिक मुस्लिम समुदाय यांच्यातही या स्थानाची आदरपूर्वक मान्यता आहे.  हे मानवतेचे आणि सहअस्तित्वाचे उदाहरण आहे.

नवरात्रीच्या या पवित्र काळात आपण सर्वांनी देवाची स्तुती मनापासून करावी, नामघोष किंवा यात्रांच्या परंपरा जपाव्यात आणि या देवस्थळांचे ऐतिहासिक व धार्मिक महत्त्व पुढच्या पिढ्यांपर्यंत पोहोचवावे. हे माझे आणि सर्व भक्तांचे मनापासून आवाहन.

स्थानिक लोककथा आणि पुराणकथा

अमरावती जिल्ह्यातील ज्वालामुखी हिंगलाज माता मंदिराभोवती अनेक रोचक कथा सांगितल्या जातात. त्यापैकी काही प्रमुख कथा पुढीलप्रमाणे आहेत:

1. ज्वालामुखी देवीची स्थापना
   स्थानिक परंपरेनुसार, प्राचीन काळात एका साधूने या ठिकाणी तपश्चर्या केली. त्याच्या तपश्चर्येमुळे पृथ्वीतील ज्वालामुखीचा उद्रेक शांत झाला आणि त्या जागी देवीचे दर्शन झाले. त्यामुळे देवीला “ज्वालामुखी हिंगलाज” हे नाव प्राप्त झाले.

2. शक्तिपीठाशी जोडलेली श्रद्धा
   भक्त मानतात की अमरावतीतील हे मंदिर बलुचिस्तानमधील हिंगलाज माता मंदिराचेच प्रतिरूप आहे. असे मानले जाते की ज्यांना पाकिस्तानातील मूळ शक्तिपीठाला भेट देता येत नाही, त्यांना अमरावतीतील हिंगलाज मातेला भेट दिल्यास तितकाच पुण्यलाभ मिळतो.

3. भक्तांचा अनुभव
   स्थानिक कथांनुसार, देवीच्या दर्शनाने अनेक भक्तांचे संकटे दूर झाली आहेत. शेतीतील दुष्काळ, कुटुंबातील अडचणी, किंवा वैयक्तिक दुःख यांतून मुक्तता मिळाल्याचे अनुभव गावोगावी सांगितले जातात.

श्री ज्वालामुखी हिंगलाजदेवी देवस्थान येथे कसे पोहोचाल

1. रस्ते मार्ग 
   रस्ते मार्गाने यायचे झाल्यास अमरावती आणि बडनेरा हे शहर राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक ५३ वर वसलेले आहेत. अमरावती पासून जवळपास ३० कि. मी. व बडनेरा पासून जवळपास २५ कि.मी. अंतरावर हे मंदिर आहे.

2. रेल्वे मार्ग 
   श्री ज्वालामुखी हिंगलाजदेवी देवस्थान येथे पोहोचण्यासाठी सर्वात जवळचे रेल्वे स्थानक म्हणजे बडनेरा जंक्शन जे जवळपास कि.मी. अंतरावर आहे.

3. हवाई मार्भग 
   नागपूर विमानतळ हे येथून सर्अवात जवळचे कार्मयरत विमानतळ असून त्रायाचे अंतर जवळपास १८० कि.मी. आहे. नागपूर येथून संपूर्ण देशात व विदेशातही प्रवासी विमानसेवा उपलब्ध आहे.